Sigara İçmenin Damar Hastalıklarındaki Etkisi

Sigara içmek, damar hastalıklarının gelişiminde en önemli ve değiştirilebilir risk faktörlerinden biridir. Tütün dumanındaki zararlı kimyasallar, damar duvarında hasara yol açarak ateroskleroz sürecini hızlandırır ve kan dolaşımını olumsuz etkiler.

Sigara kullanımının damar sertliği üzerindeki etkileri, damar elastikiyetinin azalması, plak oluşumunun hızlanması ve kan akışının kısıtlanması şeklinde görülür. Bu durum, kalp krizi, inme ve periferik arter hastalığı riskini belirgin şekilde artırır.

Sigaranın pıhtılaşma sistemi üzerine etkileri arasında kanın yoğunlaşması, pıhtı oluşma eğiliminin artması ve damar tıkanıklığına zemin hazırlanması bulunur. Bu mekanizmalar, ani damar olaylarının daha sık görülmesine neden olur.

Sigara bırakmanın damar sağlığına faydaları, birkaç hafta içinde kan dolaşımının iyileşmesi ve damar fonksiyonlarının toparlanmaya başlamasıdır. Uzun vadede ise kalp-damar hastalıkları riski belirgin şekilde azalır ve yaşam süresi uzar.

Sigara içmek genel damar sağlığımızı nasıl bozar?

Şöyle düşünelim: Damarlarımızın iç yüzeyi, teflon bir tava gibi pürüzsüz, kaygan ve koruyucu bir tabakayla kaplıdır. Bu tabakaya “endotel” diyoruz ve görevi, kanın takılmadan, pıhtılaşmadan akıp gitmesini sağlamaktır. Sigara dumanını içimize çektiğimizde ise binlerce zehirli kimyasal, bu pürüzsüz yüzeyi adeta zımparalamaya başlar. Bu hassas astar çizilir, yıpranır ve koruyuculuğunu yitirir. İşte damar hastalıklarına giden yolun ilk adımı burada atılır.

Bu hasar bir kez başladığında, bir dizi olumsuz olay birbirini tetikler. Vücudumuzdaki “kötü” kolesterol (LDL), bu pürüzlü ve hasarlı yüzeylere çok daha kolay yapışır. Vücut bu durumu bir tehlike olarak algılar ve onarım için bölgeye iltihap hücreleri gönderir. Ancak sigara içmeye devam ettikçe bu iltihap durumu sürekli hale gelir ve bir onarımdan çok, bir savaşa dönüşür. Sonuç olarak damar duvarında yağ, kolesterol ve iltihap hücrelerinden oluşan, “plak” adını verdiğimiz birikintiler oluşmaya başlar.

Bu süreç sadece bununla da kalmaz. Sigara aynı zamanda kanımızın kimyasını da değiştirir. Kan, olması gerekenden daha koyu, daha “yapışkan” bir hal alır. Kanın pıhtılaşmasını sağlayan hücreler olan trombositler, daha kolay kümelenmeye ve pıhtı oluşturmaya başlar. Daralmış ve üzeri plaklarla kaplanmış bir damarın içinde oluşan küçücük bir pıhtı bile kan akışını tamamen durdurarak kalp krizine veya inmeye sebep olabilir. Yani sigara, bir yandan damarları daraltıp içini plakla döşerken, diğer yandan o daralmış yerden geçecek kanı pıhtılaşmaya hazır hale getirir. Bu damar sağlığı için kelimenin tam anlamıyla bir felaket senaryosudur.

Sigara dumanındaki hangi kimyasallar damar sağlığı için tehlikelidir?

Sigara dumanı, zehirli bir kimyasal çorbasıdır. İçerisinde 7000’den fazla madde bulunur ve bunların yüzlercesi doğrudan toksiktir. Damar sağlığımız için en büyük tehdidi oluşturan başlıca suçluları tanımakta fayda var.

Nikotin: Sigaranın bağımlılık yapıcı yüzü olan nikotin, aynı zamanda damarlarımızın da gizli düşmanıdır. Kana karıştığı anda yaptığı ilk iş, damarları aniden büzüştürmek yani daraltmaktır. Bu kan basıncını anında yükseltir. Kalp, daralmış borulardan kanı itebilmek için daha fazla zorlanmak zorunda kalır. Ayrıca kalp atış hızını da artırarak kalbin oksijen ihtiyacını yükseltir. Yani bir yandan oksijen taşıyan yolları daraltır, diğer yandan motorun daha fazla yakıt istemesine neden olur.

Karbon Monoksit: Arabaların egzoz gazından da bildiğimiz bu zehirli gaz, sigara dumanıyla akciğerlerimize dolar. Kanda oksijen taşımakla görevli kırmızı kan hücrelerine (hemoglobin) adeta yapışır ve oksijenin yerini çalar. Kanımızın oksijen taşıma kapasitesi düştüğü için kalbimiz, dokulara yeterli oksijeni gönderebilmek için daha fazla çalışmak zorunda kalır. Bu durum uzun vadede kalp büyümesine bile yol açabilir.

Serbest Radikaller ve Oksidanlar: Sigara dumanı, vücudumuzda “oksidatif stres” yaratan milyarlarca serbest radikal içerir. Oksidatif stresi, metalin paslanması gibi düşünebilirsiniz. Bu maddeler, damarlarımızın iç yüzeyindeki hassas endotel hücrelerine doğrudan saldırarak onları yıpratır ve iltihaplanma sürecini tetikler.

Diğer Toksinler: Dumanın içinde bulunan ve genellikle kanserle ilişkilendirdiğimiz diğer bazı tehlikeli maddeler de vardır.

• Benzen
• Arsenik
• Formaldehit
• Kadmiyum

Bu maddeler vücutta genel bir toksik yük ve iltihabi ortam yaratarak damar sağlığını dolaylı yoldan daha da kötüleştirir.

Sigara, damar sertliği olarak bilinen ateroskleroza nasıl zemin hazırlar?

Ateroskleroz, yani damar sertliği, bir gecede olmaz. Yıllar içinde sessizce ilerleyen, damar duvarlarında plak birikmesiyle karakterize bir süreçtir. Sigara, bu süreci başlatan ve inanılmaz derecede hızlandıran birincil faktördür. Sigaranın damar sertliğine giden yolda oynadığı rolleri adım adım inceleyelim.

İlk Hasar: Endotel Yaralanması: Her şey, daha önce bahsettiğimiz gibi damarların o kaygan iç astarının (endotel) sigara dumanındaki toksinler tarafından yaralanmasıyla başlar. Bu koruyucu kalkan devre dışı kalır.

İltihap Yanıtı: Vücut, bu yaralanmayı onarmak için bölgeye akyuvarları (iltihap hücreleri) gönderir. Bu hücreler hasarlı bölgeye yapışır.

Kolesterol Birikimi: Sigaranın bozduğu kan yağları dengesi nedeniyle kanda dolaşan “kötü” kolesterol (LDL), bu hasarlı ve iltihaplı bölgeye kolayca sızar ve damar duvarında birikmeye başlar.

Plak Oluşumu: Zamanla biriken kolesterol, iltihap hücreleri ve diğer hücresel atıklar birleşerek “plak” adı verilen yapıyı oluşturur. Bu plak, damarı yavaş yavaş daraltmaya başlar.

Plakların Tehlikeli Hale Gelmesi: Sigara, bu plakların üzerindeki ince kapsülün de zayıflamasına neden olur. Kapsülü zayıflamış, “kararsız” bir plak, bir sivilce gibi patlamaya hazır hale gelir. Plak yırtıldığında ise vücut bunu bir kanama olarak algılar ve kanı durdurmak için hızla üzerinde bir pıhtı oluşturur. İşte bu pıhtı, zaten dar olan damarı tamamen tıkayarak kan akışını keser ve kalp krizi veya inme gibi felaketlere yol açar.

Gördüğünüz gibi, sigara bu ölümcül zincirin her bir halkasında aktif olarak rol oynar.

Sigara kullanımı kalp damar tıkanıklığı (koroner arter hastalığı) riskini neden artırır?

Kalp, kendi kas dokusunu beslemek için “koroner arterler” adını verdiğimiz özel damarlara ihtiyaç duyar. Koroner arter hastalığı, işte bu hayati damarların ateroskleroz nedeniyle daralması veya tıkanması durumudur. Sigara içmek, bu hastalığın en güçlü ve en önlenebilir nedenidir. Sigara içen birinin kalp krizi geçirme riski, içmeyen birine göre 2 ila 4 kat daha fazladır.

Sigaranın kalbe yaptığı kötülük çifte etkilidir. Bir yandan koroner arterlerin içini plaklarla döşeyerek ve damarları büzerek kalbe giden kan ve oksijen miktarını azaltır. Diğer yandan nikotinin uyarıcı etkisiyle kalbin daha hızlı çarpmasına ve daha fazla oksijene ihtiyaç duymasına neden olur. Yani motorun yakıt borusunu daraltırken aynı zamanda gaz pedalına sonuna kadar basmak gibi bir etki yaratır. Bu dengesizlik, kalp kasının oksijensiz kalmasına (iskemi) ve göğüs ağrısı (anjina) krizlerine yol açar. Süreç ilerlediğinde ise sonuç, kalp kasının bir bölümünün ölmesi, yani kalp krizidir.

Sigara içmek inme (felç) riskini nasıl tetikler?

İnme, yani felç, beyin damarlarının tıkanması veya kanaması sonucu beyin dokusunun hasar görmesidir. Sonuçları kalıcı sakatlıklardan ölüme kadar varabilir. Sigara, bu yıkıcı olayın da baş aktörlerinden biridir. Sigara içenlerde inme riski, içmeyenlere kıyasla 2 ila 4 kat daha yüksektir. Hatta günde bir paket sigara içen birinin riski, içmeyen birine göre 6 kata kadar çıkabilmektedir:

• Sigaranın inmeyi tetiklemesinin başlıca yolları vardır.
• Tıpkı kalp damarlarında olduğu gibi, beyni besleyen ana damarlarda (şah damarı gibi) ve beynin içindeki daha küçük damarlarda ateroskleroz gelişimini hızlandırır.
• Kanı pıhtılaşmaya daha yatkın hale getirir. Bu pıhtılar ya doğrudan beyin damarında oluşur ya da kalpten veya şah damarından kopup kan akımıyla beyne giderek oradaki bir damarı tıkar.
• Kan basıncını yükselterek beyin kanaması riskini artırır.
• Pasif içiciliğin bile inme riskini %20-30 oranında artırdığını unutmamak gerekir.

Bacak damarlarını tıkayan periferik arter hastalığında sigaranın rolü nedir?

Periferik arter hastalığı, genellikle bacaklara kan taşıyan atardamarların damar sertliği nedeniyle daralmasıdır. Bu hastalığın en bilinen belirtisi, yürürken bacaklarda ortaya çıkan ve dinlenince geçen ağrıdır. Ancak bu sadece bir yürüme zorluğundan çok daha fazlasıdır. Hastalık ilerlediğinde ortaya çıkan bazı ciddi belirtiler şunlardır:

• İstirahat halinde bile geçmeyen ağrı
• Ayaklarda ve bacaklarda soğukluk, solukluk
• Ayak parmaklarında iyileşmeyen yaralar
• Kangren ve uzuv kaybı (ampütasyon)

Sigara, periferik arter hastalığının açık ara en önemli sebebidir. Hastaların çok büyük bir kısmı sigara içmektedir. Sigarayı bırakmak, bu hastalığın ilerlemesini yavaşlatmanın ve ampütasyon gibi korkutucu sonuçlardan korunmanın tek ve en etkili yoludur.

Aort anevrizması (ana atardamar genişlemesi) ile sigara arasında nasıl bir bağ vardır?

Aort, vücudumuzun en büyük atardamarıdır ve kalpten aldığı kanı tüm vücuda dağıtan ana otoyoldur. Aort anevrizması, bu damarın duvarının zayıflayarak bir balon gibi genişlemesidir. Bu durumun en büyük tehlikesi, anevrizmanın hiçbir belirti vermeden büyüyüp aniden yırtılmasıdır. Aort yırtılması, çoğu zaman ölümcül olan acil bir durumdur.

Sigara içmek, aort duvarını doğrudan zayıflatan en önemli faktördür. Sigara dumanındaki kimyasallar, damar duvarının esnekliğini ve sağlamlığını veren yapısal proteinleri parçalar. Bu da duvarın basınca dayanamayıp genişlemesine yol açar. Özellikle sigara içen 65 yaş üstü erkeklerde risk oldukça yüksektir ve bu kişilere tarama yapılması önerilmektedir.

Nadir görülen Buerger hastalığının sigarayla ilişkisi var mıdır?

Evet, hem de çok güçlü bir ilişkisi vardır. Buerger hastalığı, özellikle el ve ayaklardaki küçük ve orta boy damarların iltihaplanıp pıhtılarla tıkanmasıdır. Bu durum parmaklarda şiddetli ağrı, morarma ve kangrene yol açar. Bu hastalığın en çarpıcı özelliği, neredeyse sadece tütün kullananlarda görülmesidir. Hastalığın ilerlemesini durdurmanın bilinen tek yolu, sigara dahil her türlü tütün ve nikotin ürününü tamamen bırakmaktır. Buerger hastalığı, sigaranın damarlar üzerindeki doğrudan zehirleyici etkisinin en somut ve acı örneklerinden biridir.

Sigarayı bırakınca damar sağlığımızda ne gibi olumlu değişiklikler olur?

Tüm bu anlattıklarımızdan sonra, iyi haberlere geçelim. Vücudumuzun kendini onarma kapasitesi inanılmazdır ve sigarayı bıraktığınız andan itibaren bu onarım süreci başlar. Bu “artık çok geç” diye bir şeyin olmadığının en güzel kanıtıdır.

Sigarayı bıraktıktan sonraki zaman çizelgesinde vücudunuzda yaşanacak bazı mucizevi değişiklikler şöyledir.

İlk Saatler İçinde:

• Kalp atış hızı yavaşlar.
• Kan basıncı düşer.
• Kandaki zehirli karbon monoksit seviyesi normale döner.

İlk Yıl İçinde:

• Dolaşım sistemi belirgin şekilde iyileşir.
• Akciğer fonksiyonları artar, öksürük ve nefes darlığı azalır.
• Kalp krizi riski yarı yarıya düşer.

Uzun Vadede:

• 5-15 yıl içinde inme riski, hiç içmemiş birinin seviyesine yaklaşır.
• 15 yıl sonra koroner arter hastalığı riski, hiç içmemiş birinin riskiyle neredeyse aynı seviyeye gelir.

Daha önce kalp krizi geçirmiş veya stent takılmış kişiler için bile sigarayı bırakmak, gelecekteki olay riskini %50’ye varan oranlarda azaltır. Bu hiçbir ilacın tek başına sağlayamayacağı kadar büyük bir faydadır.

Sıkça Sorulan Sorular

Prof. Dr. Yavuz Beşoğul

Prof. Dr. Yavuz Beşoğul, 25 yılı aşkın deneyime sahip bir Kalp ve Damar Cerrahisi Uzmanıdır. Türkiye’de kapalı kalp ve atan kalpte bypass ameliyatlarının öncülerindendir. Bugüne kadar binlerce başarılı ameliyat gerçekleştirmiş, ulusal ve uluslararası dergilerde 100’den fazla bilimsel makale yayımlamıştır.