Diyabetli Hastalarda Kalp ve Damar Hastalıkları

Diyabetli hastalarda kalp ve damar hastalıkları riski, sağlıklı bireylere göre belirgin şekilde daha yüksektir. Uzun süre yüksek seyreden kan şekeri, damar duvarlarına zarar vererek ateroskleroz gelişimini hızlandırır ve kalp krizi, inme gibi ciddi komplikasyonlara zemin hazırlar.

Diyabet, küçük damarlar kadar büyük damarları da etkileyerek koroner arter hastalığı, periferik arter hastalığı ve serebrovasküler hastalık riskini artırır. Bu durum, kalp yetmezliği ve ritim bozukluklarının da daha sık görülmesine yol açabilir.

Kan şekeri kontrolünün yanı sıra tansiyon, kolesterol ve vücut ağırlığının dengede tutulması, kalp-damar sağlığının korunmasında kritik öneme sahiptir. Sigara kullanımı, diyabetli hastalarda damar hasarını daha da hızlandırır.

Düzenli kardiyoloji ve endokrinoloji takibi, kan testleri, EKG ve gerektiğinde ekokardiyografi ile kalp sağlığının izlenmesi, diyabetli bireylerde komplikasyonların erken önlenmesine yardımcı olur.

Şeker hastalığı kalbe neden bu kadar zarar verir?

Diyabeti bir evin temelini yavaş yavaş çürüten bir sızıntı gibi düşünebilirsiniz. Başlangıçta fark edilmez, ama zamanla tüm yapıyı zayıflatır. Şeker hastalığı da damarlarımız için bunu yapar. Vücudumuzdaki yüksek kan şekeri seviyeleri, damarların iç yüzeyini kaplayan ve onları koruyan hassas tabakaya (endotel) zarar verir. Bu koruyucu kalkan hasar gördüğünde, damarlar savunmasız kalır.

Bu durum vücutta sürekli devam eden hafif bir iltihaplanma (inflamasyon) hali yaratır. Bu iltihabi ortam, damar duvarlarında kolesterol ve diğer yağlı maddelerin birikmesini kolaylaştırır. Yani diyabet, damar sertliği (ateroskleroz) sürecini hem başlatır hem de adeta gaza basarak hızlandırır. Bu yüzden şeker hastası olan bireyler, olmayanlara göre çok daha erken yaşlarda kalp ve damar sorunları ile yüzleşebilir. Genç bir diyabet hastasının damar yaşı, takvim yaşından on yıllarca daha yaşlı olabilir. Bu diyabetin neden bir “hastalık hızlandırıcısı” olarak kabul edildiğini en net şekilde açıklar.

Diyabetli birinin kalp krizi veya inme riski ne kadar artar?

Diyabetli bir yetişkinin kalp krizi veya inme geçirme riski, şeker hastalığı olmayan birine kıyasla iki ila dört kat daha fazladır. Bu istatistik, durumun ciddiyetini ortaya koyan en net verilerden biridir. Üstelik bu risk artışı, sadece kan şekeri yüksek olduğunda değil kan şekeri kontrol altında gibi görünse bile devam edebilir. Çünkü diyabetin damarlar üzerindeki olumsuz etkisi, sadece şeker seviyesiyle sınırlı değildir; kronik iltihaplanma, kan yağlarındaki bozulma ve diğer karmaşık mekanizmalar da sürekli olarak damarlara zarar vermeye devam eder.

Cinsiyet de bu riski etkileyen bir faktördür. Araştırmalar, şeker hastası kadınların kalp hastalığına yakalanma riskinin, şeker hastası erkeklere göre daha da fazla artabildiğini göstermektedir. Bu diyabetin kadınların kalp ve damar sistemi üzerinde daha agresif bir etki yaratabildiğine işaret eder.

Geçmişte Tip 2 diyabet tanısı, neredeyse daha önce kalp krizi geçirmiş olmakla eşdeğer bir risk olarak görülürdü. Ancak artık biliyoruz ki her diyabet hastasının riski aynı değildir. Yeni tanı almış genç bir hastayla, yıllardır diyabeti olan sigara içen ve tansiyonu da yüksek olan bir hastanın riski bir olamaz. Bu nedenle günümüzdeki modern yaklaşım riski kişiye özel olarak değerlendirmeyi ve tedaviyi de bu kişisel risk profiline göre şekillendirmeyi gerektirir.

Yüksek kan şekeri damar duvarlarını nasıl tahrip eder?

Yüksek kan şekeri, damarlarımızda adeta bir paslanma süreci başlatır. Bu yıkıcı etki birbiriyle ilişkili birkaç mekanizma üzerinden ilerler.

• Koruyucu Kalkanın Delinmesi (Endotel Hasarı): Damarlarımızın içini döşeyen koruyucu hücre tabakası, yüksek şekere maruz kaldığında işlevini yitirir. Damarların esnekliğini sağlayan, pıhtılaşmayı önleyen ve kan akışını düzenleyen bu kalkan devre dışı kalır. Bu damar sertliğinin ilk adımıdır.
• Zararlı Bileşiklerin Birikmesi (AGE’ler): Kanda dolaşan fazla şeker, damar duvarındaki protein ve yağlarla birleşerek “İleri Glikasyon Son Ürünleri” adı verilen zararlı maddeler oluşturur. Bu maddeler, damar duvarında birikerek damarların esnekliğini kaybetmesine ve sertleşmesine yol açar. Damarlar, adeta taşlaşmaya başlar.
• Hücresel Stresin Artması (Oksidatif Stres): Yüksek şeker, hücrelerimizde “serbest radikaller” denen zararlı moleküllerin üretimini artırır. Bu moleküller, hücrelere saldırarak damar yaşlanmasını hızlandırır. Bu hücresel stres, sadece damarları değil doğrudan kalp kası hücrelerini de hedef alarak kalbin pompalama gücünü zamanla zayıflatabilir.

Damar sertliği (ateroskleroz) diyabetli hastalarda neden daha tehlikelidir?

Şeker hastalığında damar sertliği sadece daha hızlı ilerlemez, aynı zamanda oluşan plakların yapısı da daha tehlikeli hale gelir. Diyabeti olmayan birinde oluşan plak daha katı ve stabil olabilirken, diyabetli bir hastada oluşan plaklar genellikle daha yumuşak, iltihaplı ve “kararsız” bir yapıdadır.

Bu kararsız plakları, ince bir kabukla kaplı bir yanardağa benzetebiliriz. Her an yırtılıp patlayabilirler. Plak yırtıldığında, vücut bunu bir yara olarak algılar ve hızla üzerinde bir pıhtı oluşturur. Bu pıhtı damarı aniden ve tamamen tıkayarak kalp krizine veya inmeye yol açar. Bu durum diyabetli bir hastada %50’lik bir darlığın, plağın tehlikeli yapısı nedeniyle, diyabeti olmayan birindeki %70’lik bir darlıktan daha riskli olabileceği anlamına gelir.

Bu “plak kalitesi” sorunu, tedavi yöntemlerini seçerken neden daha dikkatli olmamız gerektiğini de açıklar. Stent takılması, o anki en dar noktayı mekanik olarak açar, ancak plağın tehlikeli ve iltihaplı yapısını veya stentin ilerisindeki ve gerisindeki hastalıklı bölgeleri tedavi etmez. Koroner bypass ameliyatı ise, hastalıklı damar bölümünün tamamını devre dışı bırakarak kanı doğrudan damarın sağlıklı bir bölgesine yönlendirir. Bu özellikle damar hastalığı yaygın olan diyabetli hastalarda bypass ameliyatının neden daha kalıcı ve uzun vadede daha güvenli bir çözüm sunduğunun temel açıklamasıdır.

“Diyabetik Dislipidemi” nedir ve neden kolesterol ilacından fazlası gerekir?

Diyabetli hastalarda kan yağlarındaki bozulma, basit bir “kötü kolesterol” (LDL) yüksekliğinden çok daha karmaşıktır. Bu duruma “diyabetik dislipidemi” adı verilir ve kalp sağlığı için çok daha sinsi bir tehlike oluşturur. Bu tablonun temel özellikleri şunlardır:

• Yüksek trigliserid seviyeleri
• Düşük “iyi kolesterol” (HDL) seviyeleri
• Daha tehlikeli yapıdaki “küçük, yoğun LDL” partikülleri

Bu özelliklerden en tehlikelisi, LDL kolesterolün yapısının değişmesidir. Normalde daha büyük olan LDL partikülleri, diyabette küçük ve yoğun bir hale gelir. Bu küçük partiküller, damar duvarına çok daha kolay sızar ve damar sertliğini çok daha hızlı tetikler. Yani kan tahlilinizde LDL kolesterolünüz normal sınırlarda görünse bile, bu partiküllerin yapısı bozulmuşsa riskiniz devam ediyor demektir. Bu nedenle diyabetli hastalarda sadece kolesterolü düşürmek yetmez; trigliseridleri kontrol altına alan, iyi kolesterolü yükselten ve bu tehlikeli partikül yapısını düzelten kapsamlı bir yaşam tarzı ve ilaç tedavisi planı şarttır.

İnsülin direnci ve “gizli şeker” kalp hastalığı riskini nasıl başlatır?

İnsülin direnci, Tip 2 diyabetin temel nedenidir ve kan şekeri yükselmeye başlamadan yıllar önce kalp ve damarlara zarar vermeye başlar. Vücut hücreleri insüline düzgün cevap veremediğinde, pankreas bu direnci kırmak için daha fazla insülin salgılar. Kandaki bu aşırı yüksek insülin seviyeleri (hiperinsülinemi), damar duvarlarının kalınlaşmasına, kan basıncının yükselmesine ve kan yağlarının bozulmasına neden olur.

Yani kalp hastalığı riski, “prediyabet” (gizli şeker) adı verilen dönemde, henüz resmi diyabet tanısı konmadan çoktan başlamış olur. Bir hastaya Tip 2 diyabet tanısı konulduğunda, genellikle damarlarında yaklaşık 8-10 yıldır devam eden bir hasar süreci zaten mevcuttur. Bu gerçek, diyabeti önlemenin aslında kalp hastalığını önlemek anlamına geldiğini gösterir. Yaşam tarzı değişiklikleriyle gizli şeker döneminde müdahale etmek, gelecekte yaşanabilecek bir kalp krizini veya inmeyi önlemenin en etkili yoludur.

Şeker hastalarında hangi kalp ve damar hastalıkları daha sık görülür?

Diyabet, vücuttaki tüm damar sistemini etkileyerek farklı organlarda ciddi sorunlara yol açabilir. En sık görülen ve en tehlikeli olanlar şunlardır:

• Koroner Arter Hastalığı (KAH)
• Kalp Yetmezliği
• İnme (Felç)
• Periferik Arter Hastalığı (Bacak Damar Tıkanıklığı)

Diyabetli hastalarda bu hastalıklar sadece daha sık görülmekle kalmaz, aynı zamanda daha şiddetli ve tedavisi daha zor bir seyir izler. Örneğin koroner arter hastalığı genellikle tek bir damarda değil kalbin birçok damarında yaygın olarak bulunur. Bu durum tedavi seçeneklerini daha karmaşık hale getirir.

Kalp krizi neden diyabetli hastalarda “sessiz” olabilir?

Diyabetin en sinsi yönlerinden biri, sinir uçlarına hasar vererek (diyabetik nöropati) ağrı hissini azaltmasıdır. Bu durum kalp krizinin en tipik belirtisi olan göğüs ağrısının hissedilmemesine neden olabilir. “Sessiz kalp krizi” olarak adlandırılan bu durumda hasta ciddi bir kriz geçirirken bunu fark etmeyebilir. Belirti vermediği için hastalık ilerler, tanı gecikir ve ne yazık ki ilk belirti ani bir ölüm olabilir. Bu nedenle diyabetli hastalarda, belirgin bir şikayet olmasa bile kalbin düzenli olarak kontrol edilmesi hayati önem taşır.

Kalp yetmezliği diyabetin gizli bir sonucu mudur?

Evet, kalp yetmezliği diyabetin en sık görülen ancak çoğu zaman gözden kaçan bir komplikasyonudur. Kalp yetmezliği, kalbin vücudun ihtiyaçlarını karşılayacak kadar kan pompalayamamasıdır. Diyabet, koroner damarlarda tıkanıklık olmasa bile, doğrudan kalp kasına zarar vererek kalbin yapısını bozabilir ve pompalama gücünü azaltabilir. Bu duruma “diyabetik kardiyomiyopati” denir.

İlginç bir şekilde yapılan büyük çalışmalarda Tip 2 diyabetli hastalarda ilk ortaya çıkan kalp-damar sorununun genellikle kalp yetmezliği olduğu görülmüştür. Bu da kalp yetmezliğinin, diyabetin geç dönem bir sonucu değil aksine erken bir habercisi olabileceğini düşündürmektedir. Bu iki hastalık (diyabet ve kalp yetmezliği) birbirini besleyen bir kısır döngü yaratır. Diyabet kalp yetmezliği riskini artırırken, kalp yetmezliği de vücutta insülin direncini artırarak diyabetin kontrolünü zorlaştırır.

Şeker hastalığı olan birinde bacak damar tıkanıklığı neden önemlidir?

Periferik arter hastalığı (PAH), en sık bacaklara kan taşıyan atardamarların daralması veya tıkanmasıdır. Diyabet, sigaradan sonra bu hastalığın en önemli nedenidir. En bilinen belirtisi, yürümekle bacaklarda ortaya çıkan ve dinlenince geçen ağrı veya kramptır. Ancak diyabetli hastalarda sinir hasarı nedeniyle bu tipik ağrı hissedilmeyebilir. Bu yüzden hastalık genellikle sinsi ilerler.

Tedavi edilmemiş PAH, diyabetli hastalarda iyileşmeyen ayak yaralarına, enfeksiyonlara ve sonuçta bacak kesilmesine (ampütasyon) yol açan en önemli nedendir. Ancak PAH’ı sadece bir bacak sorunu olarak görmek büyük bir hatadır. Bacak damarlarında tıkanıklık olması, aynı damar sertliği sürecinin büyük olasılıkla kalbi ve beyni besleyen damarlarda da devam ettiğinin en güçlü işaretidir. Bu nedenle bacaklarındaki ağrıdan şikayet eden veya risk altında olan bir diyabet hastasının detaylı bir damar muayenesinden geçmesi, sadece bacaklarını değil aynı zamanda hayatını da kurtarabilir.

Kalp sağlığı için hangi tarama testleri ve kontroller düzenli yapılmalıdır?

Diyabetli bir hastanın kalp sağlığını korumak için proaktif olmak ve düzenli kontrolleri aksatmamak esastır. Bu kontroller, potansiyel sorunları erken evrede yakalamamızı sağlar.

Her doktor ziyaretinde yapılması gereken temel kontroller şunlardır:

• Kan basıncı ölçümü
• Vücut ağırlığı takibi
• Ayak muayenesi

Yıllık olarak veya doktorunuzun belirleyeceği sıklıkta yapılması gereken daha kapsamlı kontroller de vardır:

A1C Testi: Son 3 aylık kan şekeri ortalamanızı gösterir.

• Kan Yağları Profili: Kötü (LDL) ve iyi (HDL) kolesterol ile trigliserid seviyelerinizi ölçer.
• Göz Dibi Muayenesi: Diyabetin göz damarlarına verdiği hasarı kontrol eder.
• Böbrek Fonksiyon Testleri: İdrar ve kan testleriyle böbrek sağlığınızı değerlendirir.

Eğer nefes darlığı, çabuk yorulma, göğüste baskı hissi gibi şikayetleriniz varsa veya risk profiliniz yüksekse, doktorunuz daha ileri kardiyak tarama testleri isteyebilir:

• Elektrokardiyogram (EKG)
• Ekokardiyografi (Kalp ultrasonu)
• Efor (Stres) Testi
• Kardiyak BT Anjiyografi

Bu testler “sorun aramak” değil sessizce ilerleyebilecek hayatı tehdit eden bir hastalığı, geri dönülemez hasar oluşmadan önce yakalamak için modern tıbbın sunduğu en önemli araçlardır.

Kalp sağlığını korumak için en etkili yaşam tarzı değişiklikleri nelerdir?

En modern ilaçlar veya en başarılı ameliyatlar bile, sağlıksız bir yaşam tarzının yarattığı hasarı tek başına telafi edemez. Yaşam tarzı değişiklikleri, tedavinin temelidir.

Beslenme Alışkanlıklarınızı Gözden Geçirin

Kalp dostu bir beslenme planı benimsemek, kan şekeri, tansiyon ve kolesterol üzerinde mucizevi etkiler yaratabilir. Özellikle Akdeniz diyeti gibi planlar önerilmektedir.

Kaçınılması veya sınırlandırılması gerekenler:

• İşlenmiş etler (salam, sosis, sucuk)
• Şekerli içecekler ve hazır meyve suları
• Paketli ürünler (cips, bisküvi, kraker)
• Hamur işleri ve beyaz ekmek
• Doymuş ve trans yağ içeren gıdalar (margarin, fast food)

Sofranızda daha fazla yer vermeniz gerekenler:

• Mevsiminde taze sebzeler
• Lifli meyveler
• Tam tahıllı ürünler
• Baklagiller (nohut, mercimek, fasulye)
• Sağlıklı yağlar (zeytinyağı, avokado, ceviz)
• Yağsız protein kaynakları (balık, tavuk göğsü)

Haftada en az 150 dakika (örneğin haftanın 5 günü 30 dakika) tempolu yürüyüş gibi orta yoğunlukta egzersiz hedefleyin. Düzenli egzersiz, vücudun insülini daha verimli kullanmasını sağlar ve kalp sağlığını destekler.

Vücut ağırlığınızdaki %5-10 gibi küçük bir azalma bile kan şekeri, kan basıncı ve kolesterol seviyelerinizde çok anlamlı iyileşmeler sağlayabilir.

Sigara ve diyabet, damarlar için en ölümcül ikilidir. Sigarayı bırakmak, bir diyabet hastasının kalp krizi ve inme riskini azaltmak için atabileceği en önemli tek adımdır.

Şeker hastalarında kan basıncı ve kolesterol hedefleri ne olmalıdır?

Diyabetli hastalarda bu hedefler, diyabeti olmayanlara göre daha sıkıdır. Çünkü risk zaten daha yüksektir.

• Kan Basıncı (Tansiyon): Çoğu diyabetli hasta için hedef genellikle 130/80 mmHg’nin altıdır. Bu hedefe ulaşmak için yaşam tarzı değişikliklerinin yanı sıra genellikle ilaç tedavisi de gerekir.
• Kolesterol (Kan Yağları): Tedavi, hastanın genel kalp hastalığı riskine göre kişiselleştirilir. Eğer bilinen bir kalp hastalığınız veya başka yüksek risk faktörleriniz varsa, tedavi çok daha agresif olur. Hedef, kötü kolesterol (LDL) seviyesini %50’den fazla düşürmek ve genellikle 70 mg/dL’nin, hatta çok yüksek riskli durumlarda 55 mg/dL’nin altına indirmektir. Bu hedeflere ulaşmak için genellikle statin grubu ilaçlar kullanılır ve gerekirse başka ilaçlar da eklenebilir.

Yeni nesil diyabet ilaçları kalbi nasıl koruyor?

Son on yılda diyabet tedavisinde devrim niteliğinde gelişmeler yaşandı. Artık elimizde sadece kan şekerini düşürmekle kalmayıp, doğrudan kalp ve damarları koruyan yeni nesil ilaçlar var. Bu ilaçlar, diyabet tedavisinin odağını “sadece şekeri kontrol etmekten” “kalbi ve organları korumaya” çevirmiştir.

İki ana ilaç grubu öne çıkmaktadır.

• SGLT2 İnhibitörleri: Bu ilaçlar, idrarla şeker atılımını artırarak kan şekerini düşürür. Ancak asıl mucizevi etkileri kalp üzerindedir. Özellikle kalp yetmezliği olan hastalarda, hastaneye yatışları ve kalbe bağlı ölümleri belirgin şekilde azalttıkları kanıtlanmıştır. Artık bu ilaçlar, hastanın diyabeti olsun veya olmasın, kalp yetmezliği tedavisinin temel taşlarından biri haline gelmiştir.
• GLP-1 Agonistleri: Bu ilaçlar ise iştahı azaltarak ve insülin salınımını düzenleyerek etki gösterir. En önemli faydaları, ateroskleroza yani damar sertliğine bağlı olayları (kalp krizi, inme) azalttıklarının kanıtlanmış olmasıdır. Ayrıca ciddi kilo kaybı sağlamaları ve kan basıncını düşürmeleri gibi ek faydaları da vardır.

Güncel tedavi kılavuzları, bilinen kalp hastalığı olan veya yüksek risk taşıyan diyabetli hastalarda, kanıtlanmış kalp koruyucu etkileri olan bu yeni nesil ilaçlardan birinin tedaviye eklenmesini şiddetle önermektedir.

İlerlemiş damar tıkanıklığında stent mi, bypass ameliyatı mı daha iyidir?

İlaç tedavisi ve yaşam tarzı değişikliklerine rağmen koroner arter hastalığı ilerlediğinde, kalbe kan akışını yeniden sağlamak için tıkalı damarları açmak gerekir. Bunun için iki ana yöntem vardır: Stent takılması (PCI) ve koroner bypass ameliyatı (CABG).

Özellikle birden fazla damarında ciddi darlık olan (çoklu damar hastalığı) diyabetli hastalar için hangi yöntemin daha iyi olduğu sorusunun cevabı, bilimsel kanıtlarla oldukça nettir. Yapılan büyük ve uzun süreli bilimsel çalışmalar bu hasta grubunda bypass ameliyatının, stente göre uzun vadede daha üstün sonuçlar verdiğini tutarlı bir şekilde göstermiştir.

Bypass ameliyatının bu uzun vadeli üstünlüğünün temel nedeni, diyabetin damarlarda yarattığı yaygın ve “kötü kaliteli” plak sorununu daha kökten çözmesidir. Stent, en dar noktayı açan bir “noktasal tamir” iken, bypass ameliyatı hastalıklı damar bölgesini tamamen devre dışı bırakan daha kalıcı bir çözümdür.

Tedavi kararında neden “Kalp Takımı” yaklaşımı önemlidir?

Diyabet ve kalp hastalığının bir arada olduğu karmaşık durumlarda en doğru tedavi kararını vermek, tek bir hekimin uzmanlığını aşabilir. Bu nedenle modern tıp, “Kalp Takımı” (Heart Team) adı verilen multidisipliner bir yaklaşımı benimser. Bu takım, hastanın durumunu her açıdan değerlendirerek en doğru tedavi yolunu birlikte çizer.

Bir Kalp Takımı’nda genellikle şu uzmanlar bulunur:

• Girişimsel Kardiyolog (Stent işlemini yapan hekim)
• Kalp ve Damar Cerrahı (Bypass ameliyatını yapan hekim)
• Endokrinolog (Diyabet uzmanı)
• Görüntüleme Kardiyoloğu (Eko, BT gibi testleri yorumlayan hekim)
• Anesteziyolog.

Prof. Dr. Yavuz Beşoğul

Prof. Dr. Yavuz Beşoğul, 25 yılı aşkın deneyime sahip bir Kalp ve Damar Cerrahisi Uzmanıdır. Türkiye’de kapalı kalp ve atan kalpte bypass ameliyatlarının öncülerindendir. Bugüne kadar binlerce başarılı ameliyat gerçekleştirmiş, ulusal ve uluslararası dergilerde 100’den fazla bilimsel makale yayımlamıştır.