Bayılma (Senkop) Nedir? Bayılma Neden Olur?

Bayılma senkop, beyne giden kan akışının geçici olarak azalması sonucu kısa süreli bilinç kaybı ve postür kontrolünün kaybolması durumudur. Genellikle birkaç saniye ila dakika içinde kendiliğinden düzelir, ancak altında ciddi kalp veya damar hastalıkları olabilir.

Bayılma senkop nedenleri arasında ani tansiyon düşmesi, kalp ritim bozuklukları, aşırı sıcak, susuzluk, duygusal stres ve bazı nörolojik hastalıklar yer alır. Sebebin belirlenmesi, tekrarların önlenmesi açısından önemlidir.

Bayılma senkop tanısında ayrıntılı hasta öyküsü, fizik muayene, EKG, kan testleri ve gerekirse ekokardiyografi, tilt testi gibi ileri incelemeler kullanılır. Tanı sürecinde olayın oluş şekli önemli ipuçları verir.

Bayılma senkop tedavisi, altta yatan nedene göre değişir. Basit nedenlerde yaşam tarzı düzenlemeleri yeterli olabilirken, ciddi kalp sorunlarında ilaç tedavisi veya girişimsel yöntemler uygulanır. Erken tanı, olası komplikasyonların önlenmesinde kritiktir.

Bayılma (Senkop) Nedir?

Bayılma (senkop), beyne giden kan akışının kısa süreli azalması sonucu oluşan ani ve geçici bilinç kaybıdır. Genellikle birkaç saniye ila birkaç dakika sürer ve kişi kendiliğinden toparlanır. Düşük tansiyon, kalp ritim bozuklukları, aşırı stres veya uzun süre ayakta kalma gibi durumlar senkopa yol açabilir. Altta yatan nedenin belirlenmesi, tekrarlayan bayılmaların önlenmesi açısından önemlidir.

Bayılma Ne Kadar Yaygındır ve Kimler Risk Altındadır?

Bayılma, hayatınız boyunca en az bir kez yaşama ihtimalinizin oldukça yüksek olduğu yaygın bir durumdur. Öyle ki acil servislere yapılan tüm başvuruların önemli bir kısmını oluşturur. Görülme sıklığı yaşa göre ilginç bir dağılım gösterir; iki dönemde zirve yapar.

Bunlardan ilki 10 ila 30 yaş arasıdır. Gençlik yıllarında görülen bu bayılmaların büyük çoğunluğu, genellikle zararsız ve belirli tetikleyicilere bağlı gelişen vazovagal senkop dediğimiz durumdur. Endişe verici görünse de çoğunlukla hayati bir tehlike taşımaz.

İkinci zirve ise 70 yaş sonrasında başlar. İleri yaşta görülen bayılmaların altında yatan bayılma nedenleri daha ciddi olabilir. Yaşlı bir bireyde yeni başlayan bir bayılma, gizli kalmış bir kalp hastalığının ilk ve tek habercisi olabilir. Bu nedenle genç birindeki bayılma ile yaşlı birindeki bayılmayı aynı kefeye koymamak ve ileri yaştaki bayılmaları çok daha kapsamlı bir şekilde araştırmak gerekir. Unutulmamalıdır ki ani bayılma sırasında yaşanan düşmeler ciddi yaralanmalara, kafa travmalarına ve kırıklara yol açabilir. Bu da bayılmanın kendisi kadar önemli bir sorundur.

Başlıca Bayılma Sebepleri Nelerdir?

Bayılma sebepleri farklılık gösterdiği için, biz hekimler senkopu altında yatan nedene göre üç ana başlık altında inceleriz. Bu sınıflandırma, tedavinin yönünü belirlemek ve hastanın gelecekteki risklerini öngörmek açısından hayati önem taşır.

Refleks (Nöral Aracılı) Senkop: En sık görülen gruptur. Vücudun otonom sinir sisteminin belirli durumlara verdiği abartılı bir tepki sonucu oluşur. Genellikle iyi huyludur.

Ortostatik Hipotansiyona Bağlı Senkop: Yatar veya oturur pozisyondan aniden ayağa kalkınca tansiyonun düşmesiyle meydana gelir.

Kardiyak (Kalp Kaynaklı) Senkop: En tehlikeli gruptur. Altta yatan bir kalp hastalığından kaynaklanır ve ani ölüm riski taşıyabilir. Bu nedenle teşhisi ve tedavisi aciliyet gerektirir.

En Sık Görülen Bayılma: Vazovagal Senkop Nedir?

Neredeyse tüm bayılmaların yarısını oluşturan vazovagal senkop nedir? Bu durum “klasik bayılma” olarak da bilinir ve genellikle ciddi bir kalp hastalığına işaret etmez. Vücudun belirli tetikleyicilere verdiği aşırı bir sinirsel refleks sonucu kalp hızının ve kan basıncının aniden düşmesiyle oluşur.

Peki, bu durumu ne tetikler? Genellikle aşağıdaki durumlar bu zinciri başlatabilir:

• Şiddetli korku veya anksiyete
• Aşırı ağrı
• Kan görme veya kan alınması
• Uzun süre ayakta durmak
• Sıcak ve kalabalık ortamlar
• Yetersiz sıvı alımı
• Açlık

Bayılmadan hemen önce vücudunuz size bazı sinyaller gönderebilir. Bu ‘prodrom’ dediğimiz uyarıcı vazovagal senkop belirtileri, önlem almanız için size bir şans tanır. Bu belirtiler şunları içerir:

• Mide bulantısı
• Soğuk terleme
• Ciltte soluklaşma
• Ani sıcak basması hissi
• Baş dönmesi
• Gözlerin kararması
• Seslerin uzaktan geliyormuş gibi duyulması (bayılma sesi)

Bu belirtileri hissettiğiniz anda oturmak veya uzanmak, bayılmayı önleyebilir.

Öksürük veya Ikınma ile Gelen Tuvalette Bayılma Nedenleri Nelerdir?

Bu durum durumsal senkop olarak adlandırılan özel bir refleks bayılma türüdür. Tıpkı vazovagal senkop gibi, belirli bir durumun tetiklediği bir reflekstir. En bilinen tuvalette bayılma nedenleri arasında şiddetli ıkınma yer alır. Diğer tetikleyiciler ise şunlardır:

• Şiddetli öksürük nöbetleri
• Hapşırma
• Yutkunma
• İdrar yapma (özellikle geceleri uykudan uyanan erkeklerde)

Bu eylemler, göğüs ve karın içi basıncını ani olarak artırır. Bu da kalbe dönen kan miktarını geçici olarak azaltır ve vagus sinirini uyararak bayılmaya yol açan bir refleks zincirini tetikler. Genellikle kişi sadece bu spesifik durumlarda bayıldığı için teşhisi daha kolaydır ve çoğu zaman iyi huyludur.

Ayağa Kalkınca Göz Kararması ve Bayılma: Ortostatik Hipotansiyon Nedir?

Yattığınız yerden veya oturduğunuz sandalyeden hızla ayağa kalktığınızda başınızın döndüğünü, gözlerinizin karardığını hiç hissettiniz mi? İşte bu durumun adı ortostatik hipotansiyondur ve bazen bayılmaya kadar gidebilir. Normalde ayağa kalktığımızda, yerçekimi kanımızın bir kısmını bacaklarımıza çeker. Vücudumuz bu duruma saniyeler içinde damarları sıkarak ve kalbi hafifçe hızlandırarak cevap verir ve tansiyonu sabit tutar. Ortostatik hipotansiyonda ise bu telafi mekanizması düzgün çalışmaz veya gecikir. Ayağa kalkınca tansiyon aniden düşer ve beyin kansız kalır.

Bu duruma yol açan başlıca nedenler şunlardır:

• Yetersiz sıvı alımı (dehidratasyon)
• Kan kaybı
• Uzun süreli yatak istirahati
• Alkol kullanımı
• Bazı yüksek tansiyon ilaçları
• Antidepresanlar
• Parkinson hastalığı gibi nörolojik rahatsızlıklar
• İlerleyen yaş

En Tehlikeli Bayılma: Ani Bayılma Neden Olur ve Kardiyak Senkop Nedir?

Tüm bayılmalar arasında en çok ciddiye alınması gereken tür, kalp kaynaklı olan kardiyak senkoptur. Diğer türler genellikle yönetilebilirken, kardiyak senkop, potansiyel olarak ölümcül bir kalp sorununun ilk ve tek belirtisi olabilir. Ani bayılma neden olur sorusunun cevabı genellikle bu grupta yatar. Kardiyak senkop geçiren hastalarda bir yıl içindeki ölüm riski, diğer gruplara göre endişe verici derecede yüksektir. Bu yüzden bir bayılmanın kalp kaynaklı olup olmadığını belirlemek, tanı sürecindeki en hayati adımdır.

Kardiyak senkop genellikle çok az uyarıcı belirtiyle veya tamamen aniden, “ışıkların sönmesi” gibi gerçekleşir. Egzersiz sırasında veya yatar pozisyondayken meydana gelmesi, kalp kaynaklı bir nedenden şüphelenmek için çok güçlü işaretlerdir. Nedenleri temelde iki ana başlıkta toplanır.

Yapısal Kalp Hastalıkları: Kalbin pompalama görevini mekanik olarak engelleyen sorunlardır:

• Aort darlığı (kalpten çıkan ana damarın kapağının daralması)
• Hipertrofik kardiyomiyopati (kalp kasının anormal kalınlaşması)
• Geçirilmiş kalp krizi sonrası kalp gücünün azalması (kalp yetmezliği)
• Diğer kalp kapak hastalıkları
• Akciğere pıhtı atması (pulmoner emboli)

Kalp Ritim Bozuklukları (Aritmiler): Kardiyak senkopun en sık nedenidir. Kalbin elektriksel sistemindeki bir arıza, pompalama fonksiyonunu bir anda durdurabilir.

Bradikardiler (Kalbin Çok Yavaşlaması): Kalp hızının aşırı düşmesi veya kalbin birkaç saniye duraklaması (AV blok).

Taşikardiler (Kalbin Çok Hızlanması): Ventriküler taşikardi (VT) veya ventriküler fibrilasyon (VF) gibi ölümcül ritimlerdir. Kalp o kadar hızlı atar ki kanla dolmaya vakit bulamaz ve kan basıncı sıfıra düşer.

Kanalopatiler (Genetik Ritim Bozuklukları): Brugada veya Uzun QT sendromu gibi kalıtsal hastalıklar, yapısal olarak normal bir kalpte aniden tehlikeli ritimlere yol açabilir.

Bayılma Sonrası Ne Zaman Doktora Gidilmelidir? Hangi Belirtiler Tehlikeye İşaret Eder?

Her bayılma acil servise koşmayı gerektirmese de bazı durumlar altta yatan ciddi bir kalp sorununa işaret edebilir. Bu “kırmızı bayrak” olarak adlandırdığımız belirtiler varsa, vakit kaybetmeden bir kardiyoloji uzmanına başvurmak hayati önem taşır.

Tehlikeye işaret eden bu belirti ve durumlar şunlardır:

• Egzersiz sırasında veya hemen sonrasında bayılma
• Yatarken bayılma
• Bayılma öncesinde göğüs ağrısı, nefes darlığı veya çarpıntı hissetme
• Hiçbir uyarıcı belirti olmadan, aniden bilinç kaybı
• Ailede 50 yaşından önce gerçekleşen ani ölüm veya kalp hastalığı öyküsü
• Kişinin kendisinde bilinen bir kalp hastalığı (kalp yetmezliği, kalp krizi öyküsü vb.) olması
• Uzun süren kafa karışıklığı veya nörolojik belirtiler yaşanması
• Bayılma sırasında ciddi yaralanma (kafa travması, kırık) olması

Bayılma mı Nöbet mi? Titreyerek Bayılma Nedenleri Nasıl Anlaşılır?

Bayılma ve nöbet, her ikisi de bilinç kaybına yol açabildiği için sıkça karıştırılır. Ancak aralarındaki farkı bilmek doğru teşhis için kritiktir. Titreyerek bayılma nedenleri sorgulanırken bu ayrım özellikle önemlidir.

Başlangıç: Bayılma (senkop) genellikle yavaş gelişen baş dönmesi, göz kararması, terleme gibi belirtilerle başlar. Nöbet ise çoğunlukla aniden patlak verir.

Görünüm: Bayılan kişi genellikle soluk, terli ve kasları gevşemiş haldedir. Nöbette ise tipik olarak vücutta önce kasılma, ardından ritmik sarsılmalar (çırpınma) görülür. Dilin yanlarının ısırılması nöbete, ucunun ısırılması bayılmaya daha yakındır.

İyileşme: Bu en önemli farktır. Bayılan kişi saniyeler içinde kendine gelir ve bilinci tamamen açıktır. Nöbet sonrası ise dakikalarca, hatta saatlerce sürebilen bir kafa karışıklığı, uyku hali ve sersemlik dönemi yaşanır.

Bazen beyne giden kan akışı çok azaldığında, bayılma sırasında kısa süreli (15 saniyeden az) ve düzensiz kas seğirmeleri görülebilir. Buna “konvülsif senkop” denir ve nöbetle karıştırılabilir. Ancak burada nöbetteki gibi organize kasılmalar ve sonrasında uzun süren kafa karışıklığı olmaz.

Doktorunuz Bayılmanın Nedenini Bulmak İçin Hangi Yöntemleri Kullanır?

Senkop ve bayılma tedavisi için ilk ve en önemli adım doğru tanıdır. Bu süreçte hekiminiz yapbozun parçalarını bir araya getirmeye çalışır. Bu değerlendirme genellikle şu adımları içerir:

Detaylı Öykü Alınması: Doktorunuz size ve olaya şahit olan bir yakınıza birçok soru soracaktır. Ne yapıyordunuz, ne hissettiniz, ne kadar sürdü, nasıl uyandınız, ailenizde benzer bir durum var mı gibi sorular tanının %70’ini oluşturabilir.

Fizik Muayene: Kalbinizi dinleyerek anormal bir ses (üfürüm) olup olmadığını kontrol eder, nabızlarınızı değerlendirir ve nörolojik bir bulgu olup olmadığını araştırır.

Ortostatik Kan Basıncı Ölçümü: Ayağa kalkınca tansiyonunuzun düşüp düşmediğini anlamak için yatar, oturur ve ayakta pozisyonlarda tansiyon ve nabız ölçümleri yapılır.

Elektrokardiyogram (EKG): Bayılma ile başvuran her hastaya yapılması gereken temel bir testtir. Kalbin elektriksel aktivitesinin anlık bir fotoğrafını çekerek ritim bozukluğu, geçirilmiş kalp krizi veya kalıtsal bir sorun hakkında paha biçilmez ipuçları verebilir.

Eğer ilk değerlendirmeler sonucunda tanı konulamazsa veya kalp kaynaklı bir şüphe devam ediyorsa, daha ileri testlere başvurulur.

Ekokardiyografi (EKO): Kalbin ultrasonudur. Yapısını, kapaklarını ve pompalama gücünü detaylıca gösterir.

Eğik Masa (Tilt Table) Testi: Özellikle vazovagal senkop şüphesinde, bayılmayı kontrollü bir ortamda tetikleyerek tanı koymak için kullanılır.

Ritim Holter: 24-72 saat boyunca kalp ritminizi kaydeden taşınabilir bir EKG cihazıdır.

Olay Kaydedici (Event Recorder): Daha uzun süreli (haftalarca) taşınan ve belirti hissettiğinizde sizin veya cihazın otomatik olarak kayıt aldığı bir cihazdır.

İmplante Edilebilir Döngü Kaydedici (ILR): Nedeni bir türlü bulunamayan, seyrek ama ciddi bayılmalarda, cildin altına yerleştirilen ve 3 yıla kadar kalp ritmini izleyen küçük bir cihazdır. Bayılma anını yakalamada en etkili yöntemdir.

Efor (Stres) Testi: Egzersizle ilişkili bayılmalarda, eforun bir ritim bozukluğunu tetikleyip tetiklemediğini görmek için yapılır.

Elektrofizyolojik Çalışma (EPS): Yüksek riskli hastalarda, hayatı tehdit eden ritim bozukluklarının varlığını teşhis etmek ve tedavi planlamak için kullanılan, kasıktan kalbe ilerletilen tellerle yapılan gelişmiş bir testtir.

Bayılma Tedavisinde Hedefler Nelerdir?

Senkop ve bayılma tedavisi için yaklaşım “tek beden herkese uyar” şeklinde değildir. Tedavi tamamen altta yatan nedene göre kişiye özel olarak şekillendirilir. Temel hedeflerimiz ise şunlardır:

• Tekrarlayan bayılmaları önlemek
• Düşmeye bağlı yaralanmaları engellemek
• Yaşam kalitesini artırmak
• Ve en önemlisi, eğer neden kardiyak ise ani ölümü engellemek.

Refleks ve Ortostatik Bayılmalar İçin Hangi Yaşam Tarzı Değişiklikleri Önerilir?

İyi huylu olarak kabul edilen bu bayılma türlerinde, genellikle ilaç dışı yöntemler tedavinin temelini oluşturur ve oldukça etkilidir.

Yapılması gerekenler şunlardır:

• Bol sıvı tüketmek (günde en az 2-2.5 litre su)
• Doktor kontrolünde tuz alımını artırmak
• Bayılmayı tetikleyen durumlardan (kan görme, sıcak ortamlar vb.) kaçınmak
• Yatar veya oturur pozisyondan aniden ayağa kalkmamak
• Uzun süre ayakta kalınacaksa bacak kaslarını hareket ettirmek
• Uyarıcı belirtiler hissedildiğinde hemen oturmak veya uzanmak
• Bacak bacak üstüne atıp kasları sıkmak gibi karşı basınç manevraları yapmak
• Basınçlı (varis) çorapları giymek

Kalp Kaynaklı Bayılmaların Tedavisi Nasıl Yapılır?

Kardiyak senkop tanısı konulduğunda, tedavi planı aciliyet kazanır ve doğrudan altta yatan sorunu çözmeye odaklanır. Bu sadece bayılmayı değil hayatı korumaya yönelik bir tedavidir.

İlaç Tedavisi: Bayılmaya neden olan bazı ilaçlar (tansiyon ilaçları gibi) yeniden düzenlenebilir. Ritim bozukluklarını kontrol altına almak için antiaritmik ilaçlar başlanabilir.

Yapısal Sorunların Giderilmesi: Eğer neden aort darlığı gibi bir kapak hastalığı ise tedavi kapak değişimi ameliyatıdır. Damar tıkanıklığı varsa stent veya bypass ameliyatı gerekebilir.

Kalp Pili (Pacemaker): Kalbin çok yavaşlamasına (bradikardi) bağlı bayılmalarda standart ve çok etkili bir tedavidir. Kalp hızını sürekli izler ve gerektiğinde devreye girerek kalbin normal hızda atmasını sağlar, böylece bayılmayı önler.

İmplante Edilebilir Kardiyoverter Defibrilatör (ICD): Hayatı tehdit eden hızlı ritim bozukluklarına (ventriküler taşikardi gibi) bağlı bayılmalarda kullanılan, hayat kurtaran bir cihazdır. Bir kalp pilinden daha fazlasıdır; tehlikeli ritmi algıladığında kalbe şok vererek ritmi düzeltir. Adeta vücudun içine yerleştirilmiş bir “cankurtaran” gibidir:

Kateter Ablasyonu: Bayılmaya neden olan bazı ritim bozukluklarının kaynağı olan kalpteki küçük anormal doku alanını, kasıktan ilerletilen özel tellerle ısıtarak veya dondurarak yok eden bir tedavi yöntemidir. Birçok ritim bozukluğunda kalıcı bir çözüm sunabilir. Özellikle son yıllarda geliştirilen ve “kardiyonöroablasyon” adı verilen yeni bir teknikle, ilaçlara yanıt vermeyen inatçı vazovagal senkop vakalarında da başarılı sonuçlar alınabilmektedir.

Bayılan Birine İlk Yardım Nasıl Yapılmalıdır?

Bayılan birini gördüğünüzde panik yapmadan, doğru adımları atmak hem kişinin hızla kendine gelmesine yardımcı olur hem de olası yaralanmaları önler.

Yapılması gerekenler şunlardır:

• Kişinin etrafını boşaltın ve güvende olduğundan emin olun.
• Nefes alıp almadığını kontrol edin. (Nefes almıyorsa derhal 112’yi arayıp kalp masajına başlayın.)
• Kişiyi sırtüstü yatırın.
• Bacaklarını bir sandalye veya yastık yardımıyla 30 cm kadar yukarı kaldırın.
• Yakası, kravatı veya kemeri sıkıyorsa gevşetin.

Yapılmaması gerekenler ise şunlardır:

• Kişinin yüzüne su serpmeyin, tokat atmayın, soğan koklatmayın.
• Bilinci tam yerine gelmeden ağzından bir şey vermeye çalışmayın.
• Bilinci yerine gelir gelmez hemen ayağa kaldırmayın. (En az 10-15 dakika dinlenmesine izin verin.)

Eğer kişi birkaç dakika içinde kendine gelmezse, bayılırken yaralandıysa, hamile ise veya bilinen bir kalp hastalığı, diyabeti varsa mutlaka 112’yi arayarak profesyonel yardım isteyin.

Sıkça Sorulan Sorular

Prof. Dr. Yavuz Beşoğul

Prof. Dr. Yavuz Beşoğul, 25 yılı aşkın deneyime sahip bir Kalp ve Damar Cerrahisi Uzmanıdır. Türkiye’de kapalı kalp ve atan kalpte bypass ameliyatlarının öncülerindendir. Bugüne kadar binlerce başarılı ameliyat gerçekleştirmiş, ulusal ve uluslararası dergilerde 100’den fazla bilimsel makale yayımlamıştır.